Chu kỳ thị trường và nghịch lý tâm lý con người

Chu kỳ thị trường và nghịch lý tâm lý con người

Thị trường tài chính vận hành như một dạng cân bằng động. Nếu nhìn từ góc độ hệ thống, nó giống như một con lắc dao động qua lại giữa hai thái cực – hưng phấn và bi quan, tham lam và sợ hãi, bong bóng và khủng hoảng. Nhưng nếu thị trường vận hành theo một quy luật lặp đi lặp lại như vậy, tại sao đa số nhà đầu tư vẫn không nhận ra, dẫn đến thua lỗ?

Lý do không nằm ở thị trường. Nó nằm ở tâm lý con người.

Thị trường như một hệ thống tự cân bằng 

Trong một thế giới lý tưởng, giá của tài sản sẽ phản ánh giá trị nội tại của chúng. Nhưng trong thực tế, giá của cổ phiếu, bất động sản hay tiền điện tử không chỉ bị chi phối bởi các yếu tố cơ bản mà còn bởi những cơn sóng cảm xúc của con người.

Khi giá xuống quá thấp, lòng tham xuất hiện, kéo giá lên. Khi giá quá cao, nỗi sợ xâm chiếm, đẩy giá xuống. Cơ chế này khiến thị trường không bao giờ đạt đến trạng thái cân bằng tĩnh mà luôn dao động trong một chu kỳ vô tận.  

Hãy hình dung thị trường như một chiếc đu quay. Ở đáy, mọi thứ có vẻ ảm đạm, người ta sợ hãi, bán tháo, và các tài sản rơi vào tình trạng bị định giá thấp. Nhưng rồi, một nhóm nhỏ những người có tầm nhìn dài hạn bắt đầu mua vào. Dòng tiền chảy vào làm giá tăng, thu hút sự chú ý của nhiều người hơn. Tin tức tích cực lan rộng, niềm tin vào thị trường trở lại, và đu quay tiếp tục đi lên.

Rồi đến đỉnh, khi mọi người đều kiếm được tiền, kẻ chậm chạp nhất cũng bắt đầu đầu tư với kỳ vọng giá sẽ tăng mãi. Đó là lúc những người mua sớm âm thầm bán ra. Giá bắt đầu giảm, nhưng ban đầu không ai để ý. "Chỉ là điều chỉnh nhẹ", họ tự nhủ. Nhưng rồi giá giảm sâu hơn, niềm tin sụp đổ, hoảng loạn bao trùm, và đu quay lao xuống đáy một lần nữa.  

Nhưng nếu mọi chuyện diễn ra theo một kịch bản rõ ràng như vậy, tại sao hầu hết mọi người vẫn bị mắc kẹt?

Tâm lý con người không phù hợp với chu kỳ thị trường

Con người không được lập trình để suy nghĩ theo chu kỳ, vì bộ não có xu hướng mở rộng những gì vừa xảy ra trong quá khứ để dự đoán tương lai. Khi thị trường tăng, ta tin rằng nó sẽ tăng nữa. Khi thị trường giảm, ta sợ rằng nó sẽ không bao giờ hồi phục. Đây là một thiên kiến nhận thức mạnh mẽ, gọi là sự thiên lệch hiện tại (recency bias).

Chúng ta cũng là những sinh vật xã hội. Trong suốt hàng trăm ngàn năm tiến hóa, việc làm theo số đông là một chiến lược sinh tồn hiệu quả. Nếu cả bộ lạc cùng chạy về một hướng, chạy theo họ thường là quyết định đúng đắn. Nhưng trong thị trường tài chính, làm theo đám đông thường đồng nghĩa với việc mua ở đỉnh và bán ở đáy.  

Rồi còn FOMO – nỗi sợ bỏ lỡ cơ hội. Khi thấy người khác kiếm tiền dễ dàng, ta cảm thấy bị thôi thúc phải tham gia, ngay cả khi biết rằng mức giá hiện tại đã quá cao. Ngược lại, khi mọi người bán tháo, ta cũng muốn chạy theo để "bảo vệ vốn", ngay cả khi đó là thời điểm tốt nhất để mua vào.

Những cơ chế tâm lý này khiến nhà đầu tư rơi vào một vòng lẩn quẩn vô tận: Mua khi giá cao vì tin rằng nó sẽ còn tăng, bán khi giá thấp vì sợ nó sẽ còn giảm. Họ không nhìn thấy chu kỳ, hoặc nếu có, họ vẫn không thể cưỡng lại sự thôi thúc của cảm xúc.

Thị trường được thiết kế để gây nhầm lẫn

Nhưng không chỉ do tâm lý khiến đa số nhà đầu tư thất bại. Thị trường còn có những cơ chế khiến họ dễ mắc sai lầm hơn.  

Thông tin trong thị trường không được phân phối một cách công bằng. Những tổ chức tài chính lớn có đội ngũ phân tích, hệ thống giao dịch tốc độ cao và quyền tiếp cận với những dữ liệu mà nhà đầu tư nhỏ lẻ không bao giờ có. Họ biết khi nào đám đông đang hưng phấn để bán ra, và khi nào đám đông đang hoảng loạn để mua vào.

Truyền thông cũng đóng vai trò quan trọng. Khi giá tăng, tin tức tràn ngập những câu chuyện thành công, những dự đoán tích cực, những lời khuyên có cánh "hãy mua ngay kẻo lỡ cơ hội". Khi giá giảm, truyền thông chuyển sang những tin tức tiêu cực, cảnh báo thảm họa kinh tế sắp xảy ra. Điều này không phải ngẫu nhiên. Nó phản ánh tâm lý thị trường, đồng thời củng cố chu kỳ, khiến đám đông càng dễ mắc kẹt hơn.  

Cuối cùng, thị trường không bao giờ lặp lại một cách hoàn hảo. Mỗi chu kỳ có những yếu tố mới, những biến số khác nhau khiến nhà đầu tư tin rằng "lần này sẽ khác". Nhưng bản chất của nó không thay đổi – nó vẫn là một trò chơi của tâm lý, thông tin bất đối xứng và dòng tiền.

Làm thế nào để thoát khỏi vòng lẩn quẩn?

Câu trả lời đơn giản nhưng không dễ thực hiện: Đi ngược lại bản năng của chính mình.

- Khi thị trường hoảng loạn, hãy tự hỏi: "Đây có phải là đáy của chu kỳ?"  

- Khi thị trường hưng phấn, hãy tự hỏi: "Ai sẽ là người mua sau mình?"

- Đừng chạy theo đám đông. Nếu bạn cảm thấy hưng phấn khi mua vào, có thể bạn đã sai. Nếu bạn cảm thấy sợ hãi khi mua vào, có thể bạn đang làm đúng. 

- Hiểu rằng thị trường không phải là một cỗ máy tạo ra tiền vô tận. Mỗi khoản lợi nhuận kiếm được từ thị trường là số tiền mà người khác đã mất. Và nếu bạn không muốn là người mất tiền, bạn phải đi trước một bước.

Khi bạn thực sự nhận ra rằng thị trường là một dạng cân bằng động, và cảm xúc của bạn chính là kẻ thù lớn nhất, bạn sẽ không còn là một phần của đám đông. Bạn sẽ bắt đầu nhìn thấy chu kỳ thay vì bị cuốn vào nó.

Và đó là khi bạn thực sự bắt đầu đầu tư.

Bạch Huỳnh Duy Linh

FILI - 10:00:00 22/03/2025