Sự bất định sẽ không bao giờ kết thúc

Sự bất định sẽ không bao giờ kết thúc

Thuế quan chỉ là dấu hiệu mới nhất nhưng nguyên nhân sâu xa hơn lại vượt xa ngoài ảnh hưởng của Trump.

Một trong những hệ quả rõ rệt nhất của cách tiếp cận "làm nhanh và phá vỡ mọi thứ" – vốn là trọng tâm của chính sách kinh tế Trumponomics – chính là việc nó đã gieo rắc sự bất định độc hại lên nền kinh tế toàn cầu. Đối với Donald Trump và người ủng hộ hàng đầu của ông, Elon Musk, đây là điều đáng tự hào. Họ xem những chuỗi gián đoạn bất ổn liên tiếp không phải là ngẫu nhiên mà chính là một phần của kế hoạch lớn hơn, nơi các quy tắc và chuẩn mực truyền thống đều bị gạt sang một bên.

Tuy nhiên, những lo lắng trước mắt đang che khuất một sự chuyển dịch sâu sắc và lâu dài hơn trong thế giới kinh tế. Thực tế là, sự bất định mà Trump tạo ra không phải là điều hoàn toàn mới – và nó sẽ không biến mất. Những trụ cột từng được coi là chắc chắn của nền kinh tế hiện đại đang dần sụp đổ, và nền kinh tế toàn cầu giờ đây vận hành như một cỗ máy bất định vĩnh viễn. Đã đến lúc phải làm quen với điều đó.

Nhìn lại thập kỷ qua, nền kinh tế toàn cầu đã trải qua chuỗi biến động dồn dập: Sự hồi sinh của chủ nghĩa dân túy, đại dịch COVID-19 làm gián đoạn chuỗi cung ứng, các cuộc chiến thương mại căng thẳng, và những cuộc xung đột kéo dài làm sống lại địa chính trị thời Chiến tranh Lạnh rồi tái định hình chúng theo cách mới. Chúng ta đang chứng kiến sự kết thúc của một trật tự kéo dài hàng thập kỷ và đối mặt với những câu hỏi mang tính tồn tại về tương lai.

Trí tuệ nhân tạo đang thay thế công việc của con người, nhưng cuối cùng nó sẽ phá hủy bao nhiêu việc làm? Liệu Mỹ hay Trung Quốc sẽ thắng trong cuộc đua AI? Tác động tàn phá của biến đổi khí hậu đã rõ ràng ở mức tổng thể, nhưng các thảm họa khí hậu cụ thể vẫn khó dự đoán. Và liệu công nghệ năng lượng mới có thể cứu chúng ta nếu các nhà lãnh đạo vẫn không hành động?

Những câu hỏi tiếp tục dài thêm: SpaceX có thật sự đến được sao Hỏa và thiết lập một thuộc địa? Chúng ta đang chuẩn bị cho đại dịch tiếp theo hay đang bước vào kỷ nguyên vàng mới của vắc-xin? Robot có thể cứu các nền kinh tế giàu có khỏi vực thẳm dân số già hóa nếu người dân vẫn coi nhập cư là mối đe dọa? Mỗi câu hỏi đều thêm một lớp bất định vào bức tranh tổng thể.

Sau thông báo ngày 02/04 của Trump về gói thuế quan lớn nhất trong hơn một thế kỷ, các CEO và nhà đầu tư bày tỏ sự mệt mỏi trước tình trạng bấp bênh này. Frank Monkam, Trưởng bộ phận giao dịch vĩ mô tại Buffalo Bayou Commodities, chia sẻ với Bloomberg: "Nếu biết ai đó sắp đấm bạn, bạn sẽ chuẩn bị tinh thần để đón nhận. Nhưng điều đang diễn ra hiện nay thì không ai lường trước được". Ông nhấn mạnh rằng sự bất định vừa gây mệt mỏi vừa "khác biệt hoàn toàn với rủi ro vì bạn không thể định giá nó".

Tuần này lại xuất hiện thêm nhiều bất định hơn nữa. Đó chính là cuộc sống trong cỗ máy bất định vĩnh viễn. Nếu bạn quản lý tiền bạc ngày nay, bạn đối mặt với một nền kinh tế toàn cầu phân mảnh khó tìm thấy quy luật. Nếu bạn xây dựng doanh nghiệp, bạn cần phải linh hoạt. Nếu bạn chờ đợi sự bất định kết thúc, có lẽ bạn sẽ phải chờ rất lâu.

Thuế quan và bài học lịch sử

Xét về thuế quan, các nhà kinh tế học gần như đồng thuận rằng bài học lịch sử đã quá rõ ràng: Chủ nghĩa bảo hộ gây tổn hại cho tất cả mọi người và dẫn đến tăng trưởng chậm hơn. Thuế quan Smoot-Hawley năm 1930 – mà gói thuế quan của Trump tuần này đã vượt qua về quy mô – đã kéo dài và làm trầm trọng thêm cuộc Đại Suy Thoái. Chính vì vậy, các ngân hàng đầu tư lớn và tổ chức quốc tế gần đây đã hạ dự báo tăng trưởng cho Mỹ và thế giới – đồng thời cảnh báo nguy cơ đình lạm (stagflation) quay trở lại.

Tuy nhiên, ngay cả khi có sự đồng thuận tương đối về tác hại của thuế quan, sự bất định vẫn bao trùm về mức độ nghiêm trọng của tác động. Mỗi cú sốc kinh tế đều có đặc thù riêng, và các nhà kinh tế thường không có thành tích tốt trong việc dự đoán tương lai những năm gần đây. Nền kinh tế Mỹ đã chứng minh khả năng chống chịu đáng kể và chắc chắn ở trạng thái vững vàng hơn so với năm 1930. Nhờ đó, nó có thể tránh được nguy cơ suy thoái kinh tế trầm trọng. Thậm chí, các chính sách giảm thuế cùng chương trình nghị sự kinh tế khác của Trump có thể đủ để bù đắp tác động từ thuế quan và thúc đẩy đầu tư cùng việc làm tại các nhà máy mới.

Dân biểu W.C. Hawley và Thượng nghị sĩ Reed Smoot, đồng tác giả của Đạo luật Thuế quan Smoot-Hawley, vào tháng 4/1929.

Kỷ nguyên biến động cực đoan

Thực tế hiện nay là chúng ta đang sống trong thời kỳ mà các kịch bản tiềm năng rất đa dạng và cực đoan. Không còn tồn tại vùng trung lập kỹ trị yên bình hay bất kỳ trật tự ổn định nào nữa. Thay vào đó, mọi thứ đều có thể thay đổi đột ngột.

Đây chính là lý do tại sao các chỉ số đo lường sự bất định trong chính sách kinh tế đang tăng mạnh và liên tục đạt những mức kỷ lục mới. Trong số các chỉ số này, nổi bật nhất là chỉ số do các nhà kinh tế Scott Baker, Nicholas Bloom và Steven Davis phát triển cách đây một thập kỷ. Bài nghiên cứu gốc của họ mở đầu với nhận định đáng chú ý: "Những lo ngại về sự bất định trong chính sách đã gia tăng sau cuộc Khủng hoảng Tài chính Toàn cầu…". Chỉ số bất định toàn cầu mà họ công bố trực tuyến đã đạt mức cao nhất mọi thời đại vào tháng 1 vừa qua, phản ánh tình trạng bất ổn chưa từng có.

"Việc đo lường một khái niệm mơ hồ như sự bất định không hề dễ dàng, và nhiều nhà phân tích tài chính vẫn thường thắc mắc về phương pháp luận được sử dụng. Chỉ số gốc và các chỉ số tương tự khác theo dõi tần suất xuất hiện của các từ như "kinh tế", "bất định" và "Nhà Trắng" trong các bài báo truyền thông. Một cách mỉa mai, bài viết độc giả đang đọc lúc này cũng có thể sẽ góp phần vào chỉ số bất định của Bloomberg.

Tuy nhiên, như Baker, Bloom và Davis đã viết trong nghiên cứu của mình, công trình của họ khi nhìn lại từ năm 1900 cho thấy chỉ số này đã phản ánh tốt các cú sốc lịch sử như sự bùng nổ của Thế chiến I và cuộc Đại Suy Thoái. Điều đáng chú ý là chỉ số này cũng bắt đầu "tăng dần" từ những năm 1960, mà theo nhóm nghiên cứu, có thể là do "sự phân cực chính trị gia tăng hoặc vai trò kinh tế ngày càng lớn của Chính phủ".

Theo đánh giá của họ, sự bất định mà chúng ta đang chứng kiến hiện nay thực sự vượt xa các biểu đồ cũ. Trong cuộc Đại Suy Thoái, chỉ số toàn cầu của họ đạt đỉnh gần 300, theo biểu đồ được trình bày trong nghiên cứu năm 2015. Đến tháng 1 năm nay, con số này đã vọt lên mức 429.83.

Sự bất định trong chính sách thương mại đạt mức kỷ lục

Chỉ số Bất định Chính sách Thương mại Toàn cầu của Bloomberg Economics

Điều đáng nói về sự bất định là nó gây ra những tổn thất thực sự và đo lường được cho nền kinh tế. Khi các CEO không thể dự đoán điều gì đang xảy ra trên thế giới, phản ứng tự nhiên của họ là trì hoãn các khoản đầu tư lớn hoặc việc mở rộng lực lượng lao động – trừ khi họ cực kỳ dũng cảm hoặc liều lĩnh. Hiện tượng này không chỉ là lý thuyết mà đã được phản ánh rõ ràng trong dữ liệu khảo sát gần đây. Một người trả lời ẩn danh trong khảo sát sản xuất tháng 3 của Viện Quản lý Cung ứng (ISM - Institute of Supply Management), được công bố vào ngày 31/03 cho biết: "Điều kiện kinh doanh đang xấu đi nhanh chóng. Thuế quan và sự bất định kinh tế đang khiến môi trường kinh doanh hiện tại trở nên đầy thách thức".

Vào năm 2019, trong những cuộc chiến thương mại trước đây dưới thời Trump, biên bản họp kín cho thấy các nhà hoạch định chính sách tại Cục Dự trữ Liên bang (Fed) đặc biệt quan tâm đến tác động của sự bất định trong chính sách thương mại đối với nền kinh tế – một vấn đề mà các nhà nghiên cứu Fed đã theo dõi sát sao. Oscar Wilde từng tuyên bố rằng ông bị mê hoặc bởi sự bất định. Nhưng hóa ra, khi nói đến kinh tế, bất định chỉ giỏi trong việc làm suy giảm tăng trưởng.

Có thể tin rằng giai đoạn khó đoán hiện tại cuối cùng sẽ qua đi. Ngay cả khi thông báo thuế quan của Trump để lại vô số câu hỏi lớn về tương lai phía trước, chúng ta rồi sẽ học cách thích nghi với thực tế mới – dù chưa biết nó sẽ ra sao hoặc gây ra mức độ căng thẳng như thế nào. Và cuối cùng, Trump cũng sẽ rời khỏi chính trường và có thể được thay thế bởi một nhân vật dễ đoán hơn. Nhưng ngay cả khi đó, cỗ máy bất định vĩnh viễn vẫn sẽ tiếp tục hoạt động.

Lịch sử cho thấy rằng một giai đoạn bất định thường dẫn đến một giai đoạn khác, tạo thành chuỗi phản ứng dây chuyền. Thuế quan Smoot-Hawley đã kéo dài và làm sâu sắc thêm cuộc Đại Suy Thoái. Các mức thuế năm 1930 cùng với các biện pháp trả đũa từ các quốc gia khác đã dẫn đến sự sụp đổ thương mại toàn cầu, ảnh hưởng nghiêm trọng đến xuất khẩu của Đức. Điều này góp phần vào suy thoái kinh tế giúp Adolf Hitler hồi phục sau thất bại ban đầu trong chính trị Đức – như William Shirer ghi nhận trong cuốn Sự Trỗi Dậy và Sụp Đổ của Đệ Tam Quốc Xã (The Rise and Fall of the Third Reich).

Áp dụng kịch bản lịch sử đó vào thế giới ngày nay là một bài học đáng sợ. Nhưng nó nhắc nhở rằng sự bất định thực sự từ tuần này không chỉ nằm ở tác động của thuế quan Trump đối với nền kinh tế Mỹ và toàn cầu mà còn ở ảnh hưởng đối với quyền lực và ảnh hưởng của Mỹ trên thế giới.

Sự trỗi dậy của chủ nghĩa bài Mỹ đã xuất hiện rõ ràng ở những nơi như Canada là một tác động hữu hình. Nhưng điều gì sẽ xảy ra nếu nền kinh tế lớn nhất thế giới trở thành nguồn gốc gây bất ổn thay vì đóng vai trò là trụ cột ổn định cho thế giới? Liệu Trung Quốc có lấp đầy khoảng trống? Hay liệu không ai có thể làm được?

Những cú sốc khác đang rình rập

Trong khi đó, các yếu tố bất ổn khác đang xuất hiện trên khắp thế giới. Nền kinh tế Trung Quốc đang lung lay với các vấn đề bất động sản và nợ công. Mỹ đang gây áp lực mới lên một Iran dường như không quan tâm đến việc đàm phán. Tại Thổ Nhĩ Kỳ, một chiến dịch trả đũa chính trị đang khiến các nhà đầu tư rút lui. Tại Indonesia, những lời hứa dân túy đang thổi phồng ngân sách và thử thách niềm tin vào nền kinh tế lớn nhất Đông Nam Á. Hòa bình ở Ukraine và Trung Đông, nếu có, dường như có khả năng mong manh và sẽ bị thách thức trong tương lai.

Còn những cú sốc vô hình – những "thiên nga đen" tiềm ẩn – thì sao? Đâu đó trong thị trường vốn ngày nay có thể tồn tại một công cụ đầu tư phức tạp có khả năng làm sụp đổ các đế chế tài chính – có thể hoặc không phải là các khoản vay có đòn bẩy cao. Và không thể bỏ qua yếu tố con người: Không chỉ tổng thống mà cả CEO, ngân hàng và tướng lĩnh đều là con người. Sai lầm chắc chắn sẽ xảy ra. Sẽ có thêm nhiều cuộc khủng hoảng và những phản ứng sai lầm, làm gia tăng vòng xoáy bất định.

Điểm mấu chốt của vấn đề là thật khó để tự tin dự đoán bất cứ điều gì trong thời điểm hiện tại, ngoài việc chuẩn bị đối mặt với nhiều hỗn loạn và gián đoạn hơn trong tương lai.

Câu chuyện về sự bất định do thuế quan của tuần này rồi sẽ nhường chỗ cho một câu chuyện khác; đó chính là bản chất của thời đại mà chúng ta đang sống. Điều đáng lo ngại nhất có lẽ nằm ở việc thế giới phân mảnh ngày nay có thể gặp khó khăn trong việc ứng phó một cách đoàn kết – dù chỉ là mức độ hạn chế như những gì nó đã từng xoay sở được trong quá khứ gần đây.

Những thách thức mang tính thời đại, từ biến đổi khí hậu đến trí tuệ nhân tạo, kết hợp với giai đoạn chuyển giao giữa các trật tự toàn cầu, đang khiến mỗi cú sốc trở nên khó khăn hơn để điều hướng.

Nếu có một "ủy ban giải cứu thế giới" nào đó đang hình thành thì nó cũng đang hoạt động âm thầm trong bóng tối. Khi thị trường tài chính lao dốc biến thành sụp đổ hoàn toàn dẫn đến thảm họa kinh tế sâu rộng kéo dài, thật khó để biết ai sẽ đứng ra lãnh đạo cuộc giải cứu ấy. Và đó chính là cái giá thực sự của việc sống trong cỗ máy bất định này.

Quốc An (Theo Bloomberg)

FILI - 08:00:00 07/04/2025