Xe điện từng “lụi tàn” cách đây một thế kỷ liệu lịch sử có lặp lại?

Xe điện từng “lụi tàn” cách đây một thế kỷ liệu lịch sử có lặp lại?

Hơn một thế kỷ trước, xe chạy bằng pin từng là phương tiện phổ biến, nhưng đến nay chỉ còn lại rất ít, trong số đó có một chiếc đang được Jay Leno lưu giữ trong gara của mình.

Hơn một thế kỷ trước khi Tesla ra mắt những mẫu xe đầu tiên, các dòng xe như Baker Electric Coupe và Riker Electric Roadster đã lăn bánh trên các con phố nước Mỹ. Khi đó, xe điện rất được ưa chuộng, từng chiếm tới 1/3 số lượng taxi ở New York.

Thế nhưng, các mẫu xe điện đời đầu dần bị lấn át bởi những dòng xe mới như Ford Model T, vốn có giá thành rẻ hơn và dễ tiếp nhiên liệu hơn nhờ sự phát triển nhanh chóng của dầu mỏ trên khắp nước Mỹ. Sự bùng nổ của ngành công nghiệp dầu mỏ, được thúc đẩy bởi các ưu đãi thuế liên bang những năm 1920, đã khiến xe chạy xăng trở nên phổ biến và lấn át xe điện.

Lịch sử này phần lớn đã bị lãng quên, gần như toàn bộ xe điện đời đầu đã biến mất đến mức hầu hết mọi người ngày nay chưa từng tận mắt thấy chúng, thậm chí không biết chúng từng tồn tại. Hiện chỉ còn vài mẫu xe được lưu giữ trong các bảo tàng và bộ sưu tập cá nhân, trong đó có một chiếc Baker Electric được phục chế hoàn chỉnh mà Jay Leno đang cất giữ tại gara ở California.

Chiếc xe điện cổ của ông Leno có khung gỗ, bánh cao su 36 inch, dáng vẻ giống xe ngựa nhưng vận hành bằng động cơ điện và pin, tương tự như Tesla Model Y hay Cadillac Lyriq hiện nay. Khi ông Leno lái chiếc xe này quanh Burbank, California, chiếc xe đã khiến người đi đường không khỏi mỉm cười và ngạc nhiên.

Chiếc xe này có thể chỉ là một món đồ cổ độc đáo, nhưng lại mang ý nghĩa mới trong bối cảnh nước Mỹ có nguy cơ lặp lại lịch sử.

Hiện nay, chính quyền Trump cùng các nghị sĩ Cộng hòa tại Quốc hội đang tìm cách kìm hãm sự phát triển của xe điện bằng việc áp thuế mới và chuyển hướng chính sách liên bang nghiêng về phía dầu mỏ, xăng dầu.

Các học giả nghiên cứu về thời kỳ xe điện trước đây nhận thấy nhiều điểm tương đồng giữa sự suy tàn của xe điện đầu thế kỷ 20 và những thách thức mà xe điện đang đối mặt ngày nay. Ở cả 2 thời kỳ, xe điện đều gặp khó khăn trong việc chinh phục thị trường và bị cản trở bởi yếu tố chính trị. Một điểm yếu lớn là xe điện cần phải sạc, và cuối cùng bị coi là kém tiện lợi hơn xe động cơ đốt trong.

Tổng thống Trump từng phát biểu tại một cuộc vận động tranh cử ở Iowa vào tháng 10/2023: “Xe điện chỉ tốt nếu bạn có một công ty kéo xe”. Tháng sau, ông tiếp tục nói: “Bạn không thể rời khỏi New Hampshire bằng xe điện”.

Việc sạc điện và tiếp nhiên liệu cũng từng là vấn đề lớn cách đây một thế kỷ.

Vào những năm 1920, người Mỹ muốn khám phá đất nước, nhưng nhiều vùng nông thôn và ngoại ô vẫn chưa có điện. Tổng thống Franklin D. Roosevelt đã thúc đẩy mạnh mẽ việc điện khí hóa toàn quốc vào năm 1936, nhưng mãi đến đầu những năm 1970, các trang trại cuối cùng mới được kết nối với lưới điện, khiến việc sử dụng xe điện ở nhiều nơi trở nên khó khăn.

Một bức ảnh năm 1919 ghi lại cảnh chiếc Detroit Electric đang sạc điện trong chuyến quảng bá từ Seattle đến núi Rainier, cho thấy vấn đề sạc điện đã tồn tại từ một thế kỷ trước và vẫn còn nguyên giá trị đến ngày nay - Ảnh: Công ty ảnh Cress-Dale, thông qua Phòng Bản in và Ảnh của Thư viện Quốc hội.

Lãnh đạo đảng Cộng hòa cho rằng xe điện không xứng đáng được hưởng ưu đãi thuế và đề xuất dự luật thuế nhằm tạo ra sân chơi bình đẳng, thay vì ưu ái cho một công nghệ như phe Dân chủ đã làm.

Cách đây một thế kỷ, các nhà lập pháp cũng đã “đặt ngón tay lên bàn cân” và nghiêng về phía dầu mỏ.

Ngành dầu mỏ từng được hưởng nhiều ưu đãi thuế, nổi bật là năm 1926 khi Quốc hội cho phép các công ty dầu mỏ khấu trừ thu nhập chịu thuế tới 27.5% doanh số bán hàng. Người bảo trợ dự luật sau này thừa nhận mức ưu đãi này là quá lớn.

“Chúng tôi lấy 27.5% vì chúng tôi không chỉ là những kẻ tham lam mà con số lẻ đó còn khiến nó trông như được tính toán khoa học”, Thượng nghị sĩ Tom Connally, đảng Dân chủ bang Texas, người bảo trợ ưu đãi này, được dẫn lời trong tiểu sử về Lyndon B. Johnson, “Sam Johnson’s Boy: A Close-Up of the President From Texas” (Tạm dịch: “Con trai của Sam Johnson: Cận cảnh một vị tổng thống đến từ Texas”).

Ưu đãi thuế này kéo dài hàng thập kỷ, đến năm 1975 mới bị loại bỏ đối với các nhà sản xuất dầu lớn và giảm cho các công ty nhỏ hơn.

Không ngạc nhiên khi dầu thô trở thành thế lực thống trị, còn xe điện “gần như biến mất vào năm 1935”, theo ghi chú của Bộ Năng lượng Mỹ.

Sự thắng thế của động cơ đốt trong đã giúp người dân tiếp cận các chuyến đi đường dài, thúc đẩy kinh tế Mỹ, nhưng đồng thời cũng gây ra ô nhiễm không khí đô thị nghiêm trọng và góp phần lớn đến biến đổi khí hậu.

Hiện nay, cuộc cạnh tranh kéo dài giữa xe động cơ đốt trong và xe điện lại trở nên gay gắt, và xe điện đang gặp nhiều khó khăn, ít nhất là ở Mỹ.

Trong khi doanh số xe điện tăng 35% tại Trung Quốc 4 tháng đầu năm và 25% ở châu Âu, thì tại Mỹ, doanh số chỉ tăng khiêm tốn 11% trong 3 tháng đầu năm 2025, theo số liệu của Kelley Blue Book.

Lãnh đạo đảng Cộng hòa đang thúc đẩy các dự luật nhằm loại bỏ nhiều chương trình hỗ trợ xe điện của chính quyền Biden, trong đó có khoản tín dụng thuế liên bang trị giá 7,500 USD. Ngoài ra, họ còn đề xuất áp thêm phí thường niên 250 USD cho chủ xe điện để góp phần tài trợ xây dựng và bảo trì đường cao tốc.

Dù các thay đổi này chưa chắc sẽ “kết liễu” ngành xe điện, nhưng có thể làm chậm lại đáng kể tiến trình phát triển của lĩnh vực này trong nhiều năm tới. Theo các nhà phân tích tại Bernstein, “đà phát triển xe điện ở Mỹ đã chững lại, với sự bất ổn về chính sách ngày càng tăng”.

Tuy nhiên, xe điện không chỉ gặp rào cản về chính sách mà còn phải đối mặt với định kiến giới tính. Những ưu điểm như vận hành êm ái, mượt mà của xe điện đôi khi bị một số nam giới cho là quá nữ tính. Cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20, nhiều mẫu xe như Baker Electric còn được quảng cáo hướng đến phụ nữ.

Các mẫu quảng cáo xe điện đời đầu vẫn còn treo trên tường gara của Jay Leno ở Burbank, với những thông điệp như “Hãy biến Giáng sinh này thành dịp hạnh phúc nhất – Hãy tặng vợ bạn một chiếc xe điện” hoặc một quảng cáo khác, một cô gái trẻ nài nỉ “Bố ơi, mua cho con một chiếc Baker”.

Jay Leno, cựu MC chương trình “The Tonight Show”, hiện có một chương trình trực tuyến về xe hơi - Ảnh: Maggie Shannon cho The New York Times

Jay Leno, cựu MC chương trình “The Tonight Show”, hiện có một chương trình trực tuyến về xe hơi - Ảnh: Maggie Shannon cho The New York Times

Ngược lại, xe chạy xăng từ lâu được tiếp thị như biểu tượng nam tính với tiếng động cơ mạnh mẽ.

Mùa thu năm 2022, Hạ nghị sĩ Marjorie Taylor Greene, bang Georgia, từng nhấn mạnh tại một cuộc vận động rằng “không gì Mỹ hơn tiếng gầm của động cơ V-8 dưới nắp capo Ford Mustang hay Chevy Camaro, cảm giác tuyệt vời của sức mạnh đó” đồng thời bà cho rằng phe Dân chủ đang muốn “làm yếu đi phong cách lái xe của chúng ta”.

Elon Musk, CEO Tesla, người đã hợp tác với chính quyền Trump, cố gắng mở rộng sức hút của xe điện bằng những mẫu xe như Cybertruck, một chiếc bán tải đồ sộ, góc cạnh, đậm chất cơ bắp.

“Musk đã làm mọi cách để biến Tesla thành chiếc xe nam tính”, bà Virginia Scharff, giáo sư sử học danh dự tại Đại học New Mexico, tác giả nhiều quyển sách, trong đó có “Taking the Wheel: Women and the Coming of the Motor Age” (Tạm dịch: “Nắm lấy vô lăng: Phụ nữ và sự khởi đầu của kỷ nguyên ô tô”), nhận xét.

Nhưng, bà Scharff nói thêm, ông Musk có thể đã đi quá xa. Việc ông ngả về phía chính trị bảo thủ của ông Trump đã khiến một số khách hàng trung thành nhất của xe điện, những người tự do và bảo vệ môi trường, vốn mong muốn thế giới rời xa nhiên liệu hóa thạch cảm thấy xa lánh.

“Đây là sự đảo chiều về giới: Tesla giờ gắn liền với kiểu nam tính độc hại, trái ngược với hình ảnh xe điện nữ tính đầu thế kỷ 20”, bà Scharff nói.

Ông Leno, cựu MC “The Tonight Show”, hiện có chương trình trực tuyến “Jay Leno’s Garage”, sở hữu một chiếc Baker Electric đời 1909 đã được phục chế. Xe có tốc độ tối đa 25 dặm/giờ và có thể đi được 80 dặm sau một lần sạc đầy.

Với khoang xe cao, trang trí phong cách Victoria, xe có hai băng ghế bọc vải đối diện nhau và rèm cuốn trên cửa sổ. Xe được thiết kế để phù hợp với những chiếc mũ lớn, cầu kỳ của phụ nữ đầu thế kỷ 20. Đặc biệt, các nhà thiết kế còn gắn thêm hộp trang điểm bên trong xe.

“Đàn ông thích gì?” ông Leno nói. “Thứ gì đó lăn bánh, nổ bùm và tạo ra tiếng ồn. Đó là lý do đàn ông thích xe chạy xăng, vì nó làm trẻ con sợ hãi, kiểu như vậy”.

Ông Leno cho biết ông rất thích chiếc Baker, thường lái nó quanh Burbank ít nhất 1 lần mỗi năm, cùng vợ đi ngắm đèn và trang trí dịp lễ.

Ông cho rằng những chiếc xe như vậy có nhiều ưu điểm, trong đó có sự tiện lợi: ít phải bảo dưỡng, nhanh và có thể sạc ngay tại nhà, đặc biệt vào ban đêm khi giá điện thường rẻ hơn ban ngày.

Khái niệm sạc xe tại nhà không phải mới. Bộ sạc xe tại nhà cũng đã xuất hiện từ một thế kỷ trước, chỉ là cồng kềnh và có phần đáng sợ hơn.

“Trông nó giống như một cỗ máy trong phòng thí nghiệm của bác sĩ Frankenstein”, Leslie Kendall, trưởng bộ phận lịch sử tại Bảo tàng Ô tô Petersen ở Los Angeles, nhận xét.

Một chiếc Tzero sản xuất năm 1998 của AC Propulsion trưng bày trong triển lãm xe điện tại Bảo tàng Ô tô Petersen ở Los Angeles - Ảnh: Maggie Shannon cho The New York Times

Một chiếc Tzero sản xuất năm 1998 của AC Propulsion trưng bày trong triển lãm xe điện tại Bảo tàng Ô tô Petersen ở Los Angeles - Ảnh: Maggie Shannon cho The New York Times

Ông Kendall cho rằng xe điện lẽ ra đã có thể tồn tại và phát triển tốt. Nhưng chúng bị cản trở bởi thiếu điện ở nhiều cộng đồng, thời gian sạc lâu và giá thành cao hơn xe chạy xăng, một chiếc Model T năm 1908 giá khoảng 650 USD trong khi một chiếc roadster điện giá tới 1,750 USD.

“Bạn có thể mang theo xăng dự phòng”, ông nói. “Nhưng bạn không thể mang theo điện dự phòng”.

Richard Riker, cháu trai của nhà tiên phong xe điện Andrew L. Riker, cho biết ông nội mình đã chỉ ra một trong những rào cản lớn nhất đối với loại xe mà ông đã thiết kế và bán – và đến nay chúng vẫn còn nguyên.

“Họ không có trạm sạc ngoài các góc phố như ông tôi từng nói là cần có”, ông Riker chia sẻ.

Dưới thời chính quyền Biden, Quốc hội đã tìm cách khắc phục điểm yếu này bằng cách phân bổ 7.5 tỷ USD để xây dựng trạm sạc công cộng. Ông Trump đã dừng chương trình này.

Một trong những chiếc xe của Andrew Riker từ giữa những năm 1890, loại mui trần 2 chỗ, vẫn còn chạy được với tốc độ khoảng 15 dặm/giờ, hiện được trưng bày tại Bảo tàng Petersen cùng nhiều mẫu xe điện khác, cả cổ điển lẫn đang phát triển.

Bất chấp những thách thức về chính sách và các yếu tố khác, ông Riker vẫn lạc quan về xe điện. Ông kỳ vọng trong vài thập kỷ tới, tiến bộ công nghệ sẽ giúp xe điện vượt trội hoàn toàn so với xe chạy xăng.

“Nếu bạn có thể sạc xe trong 5 phút và đi được 500 dặm”, ông nói, “thì động cơ xăng sẽ trở thành dĩ vãng”.

Quốc An (Theo NYT)

Thiết kế: TM

FILI - 10:00:00 01/06/2025